وضعیت بازیهای رایانه ای در ایران و جهان

پژوهش حاضر یک مطالعه ی اکتشافی با هدف معرفی و توصیف وضعیت بازیهای رایانهای از منظر سازمانهای
درگیر در حوزهی سیاستگذاری، برنامه ریزی، تولید، نظارت و حمایت از تولید، واردات و نظارت بر واردات
بازیهای رایانهای در ایران است. این مطالعه کوشیده است به بررسی وضعیت موجود تولید و واردات بازیهای
رایانهای در کشور بپردازد و از این طریق مقدمهای باشد برای تدوین راهبردها و سیاستهای خاص این حوزه.
همچنین با توجه به اینکه بازیهای رایانهای وارداتی بخش اصلی بازیهای مصرفی در کشور را تشکیل میدهند،
سعی شده است با بررسی فعالیتهای چند شرکت خارجی برتر در زمینه ی تولید بازیهای رایانهای، مطالعه ی
مختصری هم بر ویژگیها، رویکردها و سیاستهای حاکم بر بازار جهانی انجام دهد. روش گردآوری اطلاعات در
این پژوهش مطالعه ی اسناد و مدارک و مصاحبهی اکتشافی بوده است. بر اساس یافته های این پژوهش،
مجموعهای از سازمانهای اصلی و فرعی بخش دولتی و حدود 30 شرکت بخش خصوصی در حوزهی بازیهای
رایانه ای در کشور فعالیت دارند. در کنار بخش دولتی و خصوصی و با توجه به اینکه در حال حاضر بازار بازیهای
رایانه ای کشور در تسلط بازیهای خارجی قرار دارد، باید به حضور شبکهای از عوامل و مجاری اشاره کرد که
به صورت زیرزمینی به واردات، تکثیر و توزیع این بازیها در میان کاربران ایرانی میپردازند.

مقدمه
روندهای مختلف جهانی شدن در دهه های اخیر تمامی عرصه های فرهنگی و اجتماعی را درنوردیده است. ظهور
شبکه های عظیم تولید و توزیع محصولات و کالاهای فرهنگی و نیز ارتباطات گسترده سبب شده است تا این
روندها عرصه ی فرهنگ را کاملاً دگرگون سازند. در این میان تولید و مصرف کالاهای فرهنگی در تمامی نقاط
جهان متأثر از شرایط جدیدی است که عمده بسترهای آن را به پدیده جهانی شدن مربوط میدانند. در فضای
جدید جهانی، وضعیتها و پدیدههایی که پیش از این وجود داشتهاند در شکل و شمایل و حتی با محتوای جدید
است. « صنعت سرگرمی 1 » ، ظاهر میشوند. یکی از پدیدههای نوین عصر حاضر که از روندهای جهانی تأثیر پذیرفته
اگر در گذشته گذران اوقات فراغت به عنوان امری حاشیه ای تلقی می شد، امروزه با تغییرات وسیعی که در جهان
رخ داده است اوقات فراغت نه تنها امر حاشیهای نیست بلکه یکی از مهمترین جنبههای زندگی افراد است که
جنبهی اقتصادی آن نیز بسیار قابل توجه است. دراین فضا، صنعت سرگرمی پاسخی است به تقاضاهای روزافزونی
که در حوزهی اوقات فراغت وجود دارد یا ایجاد می شود. حجم انبوهی از کالاها و خدمات در سراسر جهان در
حوزهی صنعت سرگرمی تولید و ارائه می گردد.
به حساب « صنعت سرگرمی » نیز در جهان امروز به عنوان بخشی از « بازیهای رایانهای 2 » بر این اساس
میآیند. در دهه ی اخیر گسترش این بازیها سبب شده تا از این حوزه به عنوان یکی از مهمترین بخشهای
صنعت سرگرمی نام برده شود. بازیهای رایانهای به دلیل پیچیدگیها و مختصات گوناگون طی یک فرآیند
پیچیده تولید -با همکاری افراد مختلف و با استفاده از ابزارهای متفاوت- طراحی و تولید میشوند و از قوانین
تولید انبوه پیروی میکنند. تولید بازیهای رایانهای حوزههای کاری، زمینه های تکنولوژیک و عوامل گوناگونی از
تجارت و صنعت را به یکدیگر پیوند میدهد؛ به همین دلیل کاربرد واژهی صنعت در مورد آنها معمول شده است.
« بازیهای جهانی » گستردگی این صنعت در بستری به وسعت جهان موجب شده است امروزه از مقولهی
سخن رانده شود که به جهانیشدن بازیهای رایانهای، ساخت و نیز شرکتهای سازنده این بازیها اشاره دارد
به دلیل نیاز به تکنولوژی قدرتمند و ابزارها و عوامل متنوع، در حال حاضر تولیدکنندگان .(O’Donnell, 2007)
اصلی بازیهای رایانهای به چند شرکت بزرگ بینالمللی محدود شده و محصولات تولیدی این شرکتها هم از نظر
، شمارگان (تیراژ) بازارهای جهانی را تسخیر کردهاند و هم از نظر کیفیت، بویژه تکنولوژی تصویری و پویانمایی 3
بی رقیب هستند.
از طرف دیگر، وسعت حوزهی بازیهای رایانهای و وجود عوامل و اجزای مختلف در این حوزه سبب
میشود مطالعات انجامشده دربارهی آن نیز حول موضوعات و عناوین مختلف و بیشتر مشخص و محدودی متمرکز
شود تا امکان ارائهی تصویری از هریک از این عناصر و در نهایت نشان دادن پیوند میان آنها امکانپذیر شود. به
نظر میرسد پرداختن به هریک از جنبهها و مختصات این صنعت جهانی شده در یک قلمرو بومی مانند ایران
میتواند تکهای هرچند کوچک از پازل بزرگ صنعت بازیهای رایانهای را در جای خود قرار دهد.
در این راستا، این مطالعه اکتشافی میکوشد با معرفی سازمانهای درگیر در حوزهی این بازیها در ایران
و همچنین تا حدی ویژگیهای بستری که تولید و واردات بازیهای رایانهای در کشور در آن جریان دارد، تصویری
اجمالی از وضعیت موجود بازیهای رایانهای در ایران ارائه دهد. به نظر میرسد که در حال حاضر مطالعاتی مورد

نیاز است که به جای تحلیل های کلان و تئوریک دربارهی تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بازیها و الگوهای رسانهای
آنها، به طور ساده به مختصات ساختار حاکم بر تولید و واردات بازیهای رایانه ای، سازوکارها و سیاستهای
مختلف آن در داخل ایران بپردازد. تنها با بررسی دقیق و شناخت وضع موجود این حوزه است که میتوان نقاط
قوت و ضعف را شناسایی و برای آینده راهکارها و سیاستهای مناسب تدوین کرد. این مطالعه کوشیده است قدم
کوچکی در پر کردن این خلأ بردارد.
طرح مسئله
سالهای جنگ عراق علیه ایران بود؛ هرگاه وضعیت سفید بود و آژیر شوم قرمز به صدا درنیامده بود، کودکان
بسیاری روبروی تلویزیون مینشستند و دستههای سیاه و خاکستری اسباب بازی های مدرن را که تازه پدیدار شده
بود، بالا و پایین میکردند. در آن دوران، بازیهای رایانهای تمدد اعصاب جنگ زده و گاه موجب جدال کودکان بر
سر نوبت بازی میشد. گرچه آن کودکان هیچ نمیدانستند که در دل بازیهایی قرار گرفته اند که از آن با عنوان
صنعت سرگرمی های رایانه ای یاد میشود.
آن زمان چیزی از موج جدیدی که همچون سیلی خروشان در جهان جاری شده و به سرزمین ما نیز
رسیده بود، نمیدانستیم. از صنعتی که سنگ بنای آن در حدود دهه ی 50 و 60 میلادی در جهان گذاشته شده و
به خانه های کودکان و حتی بزرگسالان بسیاری از کشورهای جهان راه یافته است. صنعتی که در طول پنج دههای
که از عمرش گذشته، از سودی برابر با 330 میلیون دلار در سال 1979 به فروشی برابر با حدود 22 میلیارد دلار
در سال 2005 رسیده است (گزارش تاریخچه ی بازیهای دیجیتالی، 1386 ) و در این میان علاوه بر تحولات
فراوانی که از نظر سخت افزاری و نرم افزاری داشته، در روند رشد خود به صنایع دیگر وابسته شده و در نهایت به
خانوادهی صنعت تمام عیار سرگرمی پیوند خورده است.
هرچند تاریخ دقیق ورود این صنعت به کشور ما مشخص نیست، میتوان گفت بازیهای رایانهای با
عمومی شدن فناوری و افزایش سطح دسترسی به ابزارهای آن، در یک دهه ی گذشته با علاقه مندی کاربران ایرانی
روبرو شده و به این ترتیب در ایران نیز به صورت یک صنعت رو به رشد مورد توجه قرار گرفته است (وبسایت
اخبار فناوری اطلاعات).
اما با وجود گذشت یک دهه از جاری شدن سیلی از بازیهای رایانه ای (بویژه بازیهای خارجی) به بازار و
شکل گیری یک مجموعه ی اجتماعی-اقتصادی حول آن، به نظر میرسد مطالعات گسترده و همه جانبه ای که این
موضوع را از زاویه های مختلف مورد بررسی قرار دهد، انجام نشده است. پژوهشهای انجام شده درباره ی بازیها،
بیش از هرچیز بر تأثیرات آنها (بویژه تأثیرات روانشناختی) بر گروههای سنی مختلف متمرکز شده و اندکی هم
به محتوای بازیها، هویت، سلایق و علاقه مندیهای مخاطبان بازیها، پرداخته است.
در این مطالعه ترسیم وضعیت موجود بازیهای رایانهای را در کشور از منظر سازمانهای درگیر در
سیاستگذاری، برنامهریزی، تولید، نظارت بر تولید، حمایت از تولید و واردات دنبال کردهایم. از دیگر سو، تسخیر
بازار بازیهای رایانهای به وسیله چند شرکت اصلی بین المللی در جهان و نیز در ایران، موجب شده است که
بررسی وضعیت بازیهای رایانهای در کشور بدون اشاره به وضعیت کلی حاکم بر این صنعت و توصیف سازوکارها و
ویژگیهای تولید بازیهای رایانهای در جهان ممکن نباشد. بنابراین برای ترسیم اجمالی وضعیت بازیهای رایانهای
در ایران از منظر پیش گفته، به دو کار پرداختهایم:

در بازار، آمار فروش آنها و هویت مخاطبان بازیها، در دسترس نیست. این کمبود منابع و

اطلاعات ما را واداشت که به فهرست کردن و توصیف سازمانهای درگیر در حوزهی بازیها، اهداف و وظایف و
ویژگیها و سازوکارهای آنها بپردازیم و از این طریق راه را برای تحلیل وضعیت موجود بر بازیهای رایانهای در
ایران و تبعات فرهنگی و اجتماعی آنها در پژوهشهای بعدی هموار کنیم.
در این پژوهش از ادبیات نظری موجود دربارهی بازیهای رایانه ای صرفاً برای درک موضوع و حوزهی
مربوط بهره بردهایم. در گردآوری اطلاعات این پژوهش اتکای اصلی بر مطالعه ی اسناد و مدارک موجود درباره
سازمانهای درگیر در موضوع بازیهای رایانه ای بوده است. علاوه بر اسناد به دست آمده از مراجعه ی حضوری به
بخشهای موردنظر، منابع اینترنتی و اخبار و گزارشهای موجود در مطبوعات نیز (به دلیل نبود اطلاعات در این
باره) منبع اصلی پژوهش بوده است. در مطالعه شرکتهای خارجی تولیدکننده بازیهای رایانهای نیز از جستجوی
اسناد و مدارک، منابع اینترنتی و بویژه گزارشهای سالیانه و اطلاعات موجود در وبسایت خود شرکتها استفاده
شده است. علاوه بر بررسی اسناد و مدارک، از روش مصاحبه نیز برای گردآوری اطلاعات در این زمینه بهره گرفته
شده و با یکی از متولیان و متخصصان اصلی این حوزه به طور مبسوط مصاحبه صورت گرفته است.
بازیهای رایانهای در ایران
از زمان دقیق ورود بازیهای رایانهای به ایران اطلاعات چندانی در دست نیست. بر اساس برخی اظهارنظرها، ورود
بازیها به ایران را میتوان به زمانی پس از انقلاب 1357 ایران و هنگام جنگ عراق علیه ایران نسبت داد (ایران،
.(1386
از دیگر سو، تا سال 1385 که بیانات مقام معظم رهبری و تأکید ایشان بر توجه ویژه به صنعت سینما و
بازیهای رایانهای و تأثیرات آنها و لزوم شکل گیری سازمانهایی برای هماهنگی و گسترش درست این بازیها
شد، سازمانی به طور خاص متولی « بنیاد ملی بازیهای رایانه ای » (ساعدی، 1386 ) منجر به تشکیل
سیاستگذاری، برنامه ریزی، حمایت و نظارت بر بازیهای رایانهای در ایران نبود. با این حال ورود بازیهای

کاربران بسیاری را بویژه در میان نسل نوجوان و جوان جذب کنند.
الف. بخش دولتی
بخش دولتی را به دو دسته از سازمانها یعنی فعالان اصلی و فعالان فرعی تقسیم کردهایم؛ دسته ی نخست
شامل سازمانها یا بخشهایی است که از نظر سابقه یا حجم فعالیت در حوزهی بازیها نقش برجسته ای
داشته اند و چنین فعالیت هایی به طور مشخص در شرح وظایف آنها آمده است. در دسته ی دوم سازمانها و
بخشهایی آمده که به لحاظ ماهیت و محتوای کارشان، به گونه ای در حوزهی بازیها نقش داشته اند اما این
مسئله در زمرهی وظایف رسمی آن سازمان قرار ندارد. در واقع فعالان اصلی عبارت از سازمانهایی است که
مستقیماً در این حوزه نقش دارند و فعالان فرعی را سازمانهایی تشکیل می دهند که به طور غیرمستقیم در
این حوزه مؤثر هستند.
1- فعالان اصلی
1- بنیاد ملی بازیهای رایانهای

طرح تأسیس این بنیاد براساس مأموریتی از سوی شورای هنر (یکی از شوراهای شورای عالی انقلاب
فرهنگی) در سال 1385 به عهدهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شد (وبسایت شورای عالی
انقلاب فرهنگی). پیشنویس اساسنامه ی بنیاد که توسط معاونت امور سینمایی و سمعی و بصری این
1385 در 11 ماده و 4 تبصره به تصویب نهایی شورای عالی انقلاب /9/ وزارتخانه آماده شده بود، در تاریخ 3
فرهنگی رسید آفرینش، 1385)
بنیاد به وسیله ی دست اندرکاران آن به عنوان بازوی حمایتی عرصهی بازیهای رایانهای (نهادی مشابه
بنیاد سینمایی فارابی) تعریف میشود (آفرینش، 1385 ) و بر اساس مادهی 2 اساسنامهی بنیاد، این سازمان
نقش دوگانهی حمایتی- نظارتی را در حوزههای تولید و تأمین، واردات و صادرات و تکثیر و توزیع بازیهای
رایانه ای و ویدئویی بر عهده دارد. نقش نظارتی در واقع به نظارت بر مبادی ورودی بازیهای خارجی و بررسی
آنها از لحاظ اقتصادی و فرهنگی و نظارت بر تولید بازیهای داخلی اشاره دارد. نقش حمایتی نیز به حمایت
از ظرفیت های موجود صنعت سرگرمی و تولیدکنندگان محصولات داخلی اشاره دارد. بر اساس ماده ی 2
اساسنامه، این بنیاد به دنبال تلاش برای تولید و تأمین دانش فنی و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری
مربوط به بازیهای رایانهای است.
وظایف بنیاد در مادهی 3 اساسنامه ی آن، شامل تهیه راهبردها و سیاستهای مربوط، برنامه ریزی و
طراحی کلان ابعاد مختلف بازیها، تدوین سیاستهای حمایتی و تشویقی در زمینه ی تولید، واردات، صادرات
و توزیع، تعریف سیاستهای مناسب برای مقابله با بازیهای مضر و مخرب، تدوین استانداردهای لازم برای

بررسی واردات و صادرات، تلاش برای تأمین حقوق مادی و معنوی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان،
برنامه ریزی و حمایت از اجرای دورههای آموزشی و پژوهشی موردنیاز، برگزاری، حمایت و شرکت در
همایشها، جشنواره ها و بازیهای ملی، منطقه ای و جهانی، تلاش برای توسعه همکاریهای بین المللی بویژه با
.( کشورهای اسلامی و … است (اساسنامه ی بنیاد ملی بازیهای رایانهای، 1385
بر اساس این اهداف و وظایف میتوان گفت بنیاد که اوایل شهریور سال 1386 پس از انتخاب اعضای
هیئت مدیره و مدیرعامل به طور رسمی آغاز به کار کرد (وبسایت ایراننیوز)، به دنبال ساماندهی بازار
بازیهای رایانه ای در کشور است. به طور خلاصه در مورد فعالیتهایی که تاکنون از سوی بنیاد انجام گرفته یا
در حال پیگیری است، میتوان فهرستوار به موارد زیر اشاره کرد:
تعیین تکثیرکنندگان مجاز بازیها و شناسایی برخی از شبکه های خانگی و تکثیرکنندگان غیرمجاز با ·
همکاری اداره کل همکاریهای سمعی و بصری و نیروی انتظامی (وبسایت اخبار فناوری اطلاعات).
سازمان رده بندی نرم افزارهای سرگرم » رده بندی نرم افزارهای سرگرم کننده: این هدف به وسیله ی ·
محقق میشود که شامل سیستم رده بندی سنی بازیهای رایانهای است که محتوای «( کننده (اسرا
رده بندی و سن مناسب را تعیین می نماید. این سازمان در سال 1386 توسط بنیاد ملی بازیهای
رایانهای که یک نهاد نیمه دولتی است، تأسیس گردید.
تهیه ی فهرستی از بازیهای مجاز و غیرمجاز ·
تهیه ی یک بسته ی حمایتی از بازیهای درحال تولید و نیازمند کمکهای تبلیغاتی، سناریوهای مناسب، ·
آثار در مرحله تکثیر و معرفی آثار مناسب و مورد نظر به سازمانهای درخواست کننده، کمک به طراحی
ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری برای تولید بازیها (وبسایت بنیاد ملی بازیهای رایانه ای)
همکاری در داوری بازیهای رایانه ای تولید شده ی داخلی در جشنواره ی رسانه های دیجیتال ·
تلاش برای حمایت از بازیهای رایانه ای در نمایشگاه تسما و جشنواره ی مهندسی رسانه (وبسایت ·
برنانیوز).
بنیاد ملّی بازیهای رایانهای در راستای اهداف خود و در جهت :« مؤسسه ی ملّی بازی سازی » تأسیس ·
مؤسسه ی ملیّ » ، تربیت کادر متخصص در این زمینه، زیر نظر معاونت آموزش و پژوهش خود
را فعال نموده است .بنیاد ملّی بازیهای رایانهای، با طراحی برنامه های آموزشی مدون و با « بازی سازی
استفاده از اساتید این فن، تربیت دانش پژوهان را به عهده گرفته است.
سازمان رده بندی نرم افزارهای سرگرم کننده (اسرا)
یکی از اهداف مهم بنیاد، رده بندی بازیهای رایانهای است. این هدف به وسیله ی سازمان رده بندی نرم افزارهای
انجام می پذیرد. در تعیین رده بندی بازیهای رایانهای، سازمان اسرا 4 ویژگی را در نظر (ESRA) سرگرم کننده
میگیرد:

1. خصوصیات جسمی و حرکتی
2. خصوصیات جسمی و روانی
3. خصوصیات عاطفی
4. خصوصیات اجتماعی
گروههای سنی در این رده بندی عبارتند از:
خردسالی (بالای 3 سال) ·
کودکی (بالای 7 سال) ·
ابتدای دوران نوجوانی (بالای 12 سال) ·
نیمه دوم نوجوانی (بالای 15 سال) ·
بزرگسالان، مجرد (بالای 18 سال) ·
بزرگسالان، متأهل (بالای 25 سال) ·
توصیف محتواها
محتوای طبقه بندی شده و تفکیک شده توسط سازمان اسرا را می توان در 7 گروه به شرح زیر توصیف کرد:
خشونت: نمایش خشونت یعنی نمایش رفتاری که برای آسیب رساندن به دیگری از کسی سر میزند و ·
دامنه ی آن از تخریب اموال و دارایی و آسیب رساندن، نابود کردن، از کار انداختن غیر جاندار و غیره
گسترده است.
استفاده از تنباکو و مواد مخدر: مشاهدهی مصرف تنباکو و یا مواد مخدر در بازیها میتواند تابوی درونی ·
اجتماعی مصرف نکردن آنها را برای مخاطب بشکند.
محرک های جنسی: تنوعطلبی جنسی، روابط جنسی خارج از هنجارهای اجتماعی و غیره در بازیها ·
میتواند منجر به آسیبهای روحی و جسمی مرتبط با نیاز جنسی مخاطب و موقعیت اجتماعی او گردد.
ترس: ترس، نوعی احساس درونی مبنی بر عدم امنیت و نیز بیاعتمادی به فضای موجود است. این ·
احساس درونی میتواند در سنین مختلف منجر به آسیبهایی نظیر استرسهای مزمن، لکنت زبان در
کودکی و بیماریهای قلبی تنفسی و همچنین حس بدبینی و رفتارهای محافظه کارانه در محیط
اجتماعی گردد.
نقض ارزشهای دینی: نقض ارزشهای دینی منطبق با اصول اسلامی در نظر گرفته خواهد شد. چهار ·
مؤلفه مهم آن عبارت است از: 1. نقض اصول اساسی یا باورهای دینی (چگونگی نمایش بهشت و جهنم)
2. توهین به اماکن مقدس (توهین به مسجد، کلیسا).
نقض هنجارهای اجتماعی: استفاده از کلمات رکیک و رفتارهای ناشایستی که منجر به هنجارشکنی ·
اجتماعی میشود، از آسیب های اجتماعی است که کودکان و نوجوانان در بازیها با آن برخورد میکنند .
ناامیدی: معیار ناامیدی در بازیها مرتبط با احساسی است که بازیکن برخلاف میل خود مجبور است ·
عملی را انجام دهد یا ندهد. این اتفاق باعث ایجاد نوعی عذاب وجدان و احساس گناه در او میشود.

به گفته ی قائم مقام بنیاد، در این دورهی زمانی نظارت بر بازار بازیها بهخصوص بازیهای خارجی، جلوگیری از
توزیع بازیهای رده مجهول مربوط به کنسولهای مختلف و همچنین ارائه ی یک ردهبندی سنی بومی مطابق با
ارزشهای ملی و مذهبی برای بازیها از برنامههای اولویتدار بنیاد به حساب میآید (وبسایت بنیاد ملی
بازیهای رایانه ای).
بر اساس مادهی 4 اساسنامهی بنیاد، ساختار آن مبتنی بر چهار عنصر هیئت امنا، هیئت مدیره،
مدیرعامل و بازرس است. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی (رئیس هیئت امنا)، معاون امور سینمایی و سمعی بصری،
معاون ذیربط سازمان صداوسیما، رئیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، معاون ذیربط وزارت آموزش و
پرورش، معاون ذیربط سازمان تبلیغات اسلامی، دبیر شورای عالی اطلاعرسانی، یک کارشناس فرهنگی و هنری
آشنا به بازیها (به انتخاب شورای هنر) و یک عضو هیئت علمی دانشگاه متخصص در امر بازیها (به پیشنهاد وزیر
علوم) اعضای هیئت امنای بنیاد را تشکیل میدهند. تدوین و تصویب خطمشیها، سیاستها، راهبردها و
برنامه های کلان بنیاد بر عهده هیئت امناست که به مدت سه سال با پیشنهاد بالاترین ردهی سازمانی ذیربط و با
حکم وزیر ارشاد منصوب میشوند. هیئت مدیرهی بنیاد نیز مرکب از پنج نفر است که به پیشنهاد رئیس و تصویب
هیئت امنا انتخاب میشوند.
با اینکه اساسنامه ی بنیاد در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده، بنیاد تحت نظارت معاونت
امور سینمایی و سمعی وبصری است؛ اعضای هیئت امنای آن را مقامهای دولتی تشکیل میدهند و دیگر اعضا نیز
باید به تأیید این هیئت برسند. این بنیاد در اساسنامهاش خود را مؤسسهای فرهنگی، هنری، غیرانتفاعی و
غیردولتی نامیده است (اساسنامهی بنیاد ملی بازیهای رایانهای).
بر اساس مادهی 9 اساسنامه منابع و داراییهای بنیاد از کمکهای دولتی و سازمانهای عمومی، اموال
منقول، غیرمنقول، وجوه نقدی و هدایا ، درآمد ناشی از سرمایهگذاری و ارائه خدمات در چارچوب اهداف و وظایف
بنیاد و نیز وجوه حاصل از انعقاد قرارداد تشکیل شده است اما به گفتهی قائم مقام، ارائهی اعتبارات لازم به بنیاد با
دشواریهایی روبرو بوده است (وبسایت برنانیوز).
به نظر میرسد در بررسی بنیاد به عنوان اصلیترین متولی رسمی بازیهای رایانهای در ایران توجه به چند
نکته ضروری به نظر میرسد:
1. از آنجا که هنوز سیاستهای کلان در ابعاد مختلف بازیها در ایران وجود ندارد، به نظر میرسد بسیاری از
هدفها و اقدامات آیندهی بنیاد مانند تأمین حقوق مادی و معنوی تولیدکنندگان و مصرفکنندگان بازیها،
نیازمند بسترسازی قانونی در سطح کلان کشوری است و تا آن زمینه فراهم نگردد، امکان موفقیت بنیاد در
رسیدن به آن اهداف وجود نخواهد داشت. در این زمینه باید به لزوم اجرایی شدن قانون حمایت از حقوق
1379 که آییننامه اجرایی آن پس از چهار سال در /10/ پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای مصوب 10
شهریور 1383 به تصویب رسید، اشاره کرد[ 2] (قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای،
.(1379

2. به نظر میرسد هدف اصلی بنیاد تقویت تولید بازیهای داخلی، نظارت بر بازارهای خارجی و حتی رقابت با
این بازیهاست؛ نگاه بنیاد برای ساماندهی بازیهای رایانهای مبتنی بر تقویت تولیدات داخلی، بومیسازی
صنعت بازیها و ترویج مبانی فرهنگی و هویتی ایرانی- اسلامی با نگاه ویژه به کودکان و نوجوانان است.
3. دربارهی نقش نظارتیای که بنیاد در عرصه بازیها دارد، نظرات مخالف و موافقی وجود دارد. قائم مقام بنیاد
میگوید این سازمان به دنبال مدیریت عرصهی بازیهای رایانهای است و نه سلطهگری و حاکمیت اما الزام
شرکتهای داخلی تولیدکنندهی بازی به رعایت سیاستها و ضوابط تدوین شده در بنیاد به منظور کسب
مجوز و ادامه فعالیت آنها، برای ساماندهی بازار بازیها لازم و ضروری است. این در حالیست که برخی از
کارشناسان و تحلیلگران صنعت بازیها معتقدند تشکیل بنیاد، روند دریافت مجوز را مشکلتر کرده و در
نهایت به افزایش قیمت تمام شده هر بازی تولید شده در داخل کشور منجر میشود (وبسایت اخبار فناوری
اطلاعات). دبیر دومین جشنوارهی نرمافزارهای چندرسانهای نیز تشکیل این بنیاد را به معنای ایجاد رقیب و
مانع برای بخش خصوصی (مهمترین فعالان حوزه محتوای دیجیتالی) میداند. به نظر او تشکیل بنیاد یک راه
حل انحرافی و یک عامل بازدارنده برای رشد و توسعه صنعت بازیهای رایانهای است و از دیگر سو نمیتواند
.( راهحلی برای مقابله با تهاجم فرهنگی (یکی از اهداف بنیاد) باشد (شرق، 1385
1-2 مرکز توسعهی فناوری اطلاعات و رسانههای دیجیتال
این مرکز یکی از زیرمجموعه های وزارت ارشاد است و در حوزهی ابزارها و خدمات مبتنی بر فناوری نوین
ارتباطات و اطلاعات در تولید، نشر، عرضه و اجرای آثار و محصولات فرهنگی و هنری، بستههای نرمافزاری
چندرسانهای، مراکز، مجامع، اتحادیهها و تشکلهای صنفی، جشنوارهها، همایشها، نمایشگاهها، بازارچهها
دارای نقش و مسئولیت است. مسئولیتهای این مرکز در قالب پژوهش، برنامهریزی، تدوین ضوابط، قوانین و
مقررات، ثبت، صدور مجوز انتشار آثار و محصولات، نظارت بر فعالیت و حمایت از اشخاص حقیقی و
حقوقی پدیدآورنده، فعال در حوزهی محصولات و خدمات پیشگفته است (وبسایت جشنوارهی ملی
رسانههای دیجیتال).
این مرکز در اردیبهشت سال 1386 نخستین جشنوارهی ملی رسانههای دیجیتال و نرمافزارهای
چندرسانهای را برگزار کرد که دارای چهار بخش اصلی نرمافزارهای چندرسانهای، وبسایتها و نرمافزارهای
موبایل و بخش بازیهای رایانه ی بود.
معرفی محصولات و پدیدآورندگان و ایجاد تعامل میان آنان با یکدیگر و با سیاستگذاران و
کارشناسان جمهوری اسلامی، فراهم کردن بستر توسعهی بازار داخلی و خارجی نرمافزاری چندرسانهای و
جهتدهی به آنها در راستای سیاستهای فرهنگی به عنوان اهداف این جشنواره معرفی شده است. حمایت
از توسعهی توان تخصصی کشور و توسعهی دانش و مهارتهای منابع انسانی، حمایت از توسعهی توان بخش
خصوصی وعدم حمایت از توسعه ی تصدی گری دولت و سازمانها و نهادهای وابسته در زمینهی رسانه های
دیجیتال و تبلیغ و حمایت از مصرف رسانههای دیجیتال مبلّغ ارزشهای جمهوری اسلامی از دیگر اهداف،
سیاستها و راهبردهای این جشنواره معرفی شده است.

تولید محصولات ارزشمند داخلی و رقابت با محصولات متنوع خارجی را میتوان از اهداف بخش بازیهای
رایانهای جشنواره دانست (وبسایت جشنواره ملی رسانههای دیجیتال).
در بخش مسابقه، کمیته ی تخصصی بازیهای رایانهای که از کارشناسان وزارت ارشاد، شورای عالی
اطلاع رسانی و داورانی از بخش خصوصی تشکیل شده بود، حدود 30 بازی ارائه شده به دبیرخانه را مورد
داوری قرار داد. بازیها در چهار بخش بهترین طراحی پیام و سناریوی بازی ( 5 اثر برگزیده)، بهترین بازی
بخش کودکان( 3 اثر برگزیده) ، بهترین خلاقیت تصویری ( 3 اثر) ، بهترین پیشنمایش بازی و میاننمایش ( 3
اثر) ، بهترین دستاورد فنی در زمینه ساخت بازی ( 2 اثر) ، بهترین بازی ساده (غیرحرفهای) (بدون اثر) و
بهترین بازی جدی با مخاطب عام ( 4 اثر) داوری شدند. در بخشهای مختلف مسابقه مجموعا 20 جایزه به
آثار برگزیده داده شد. بنا به گفته ی بی طرف حدود 10 بازی از کل بازیهای ارائه شده به دبیرخانه جشنواره
به عنوان بازی، قابل پذیرش بود.
با توجه به اینکه جشنوارهی یاد شده بویژه برای فراهم آوردن بانک جامع اطلاعات تولیدکنندگان و
آثار موجود در حوزهی رسانههای دیجیتال و نرمافزارهای چندرسانهای و از جمله بازیهای رایانهای تلاش
کرده بود، نسبت به جشنوارههای بعدی در این حوزه مانند جشنوارهی تسمای شورای عالی اطلاع رسانی و
جشنوارهی مهندسی رسانهی صدا و سیما دستاوردهای بیشتری داشت. قائم مقام بنیاد نیز این جشنواره را
قدم مؤثری در شناخت و جلب همکاری شرکتهای بخشخصوصی فعال در حوزهی بازیها میداند.
در وزارت ارشاد علاوه بر بنیاد و مرکز رسانههای دیجیتال، ادارهی کل همکاریهای سمعی و بصری،
پژوهشکدهی ارشاد و معاونت مطبوعاتی هم درگیر حوزهی بازیهای رایانهای هستند. به گفتهی قائم مقام
بنیاد ملی بازیهای رایانهای، ادارهی کل همکاری ها بر اساس قانون، وظیفه ی ارائه ی مجوز به بازیهای
رایانهای تولید شده در داخل و شرکتها را با مشورت بنیاد بر عهده دارد. به گفته ی او پژوهشکده ارشاد نیز
میتواند پژوهش در حوزهی بازیها را مدیریت کند و بصورت بالقوه نظارت بر نشریات مربوط به حوزهی
بازیها در حیطهی وظایف معاونت مطبوعاتی تعریف شده است.
1-3 کارگروه بازی و سرگرمی الکترونیکشورای عالی اطلاعرسانی
شورای عالی اطلاعرسانی بهعنوان یک نهاد فرابخشی که متولی سیاستگذاری و راهبری جریان
محتواسازی الکترونیکی در کشور است، کارگروه ویژهای را برای این کار در کشور تشکیل داده است. این
کارگروه دارای هشت کمیته است که مختصری از وظایف و اهداف این کمیتهها در ادامه آمده است
(وبسایت شورای عالیاطلاعرسانی).
کمیته ی رده بندی سنی و محتوایی بازیها ü
با هدف تدوین نظام ردهبندی بازیها با توجه به ویژگیهای ایران اسلامی و پیادهسازی و فرهنگ سازی در
این زمینه با همکاری سازمانهای مرتبط

ü
با هدف تدوین ویژگیهای مطلوب و استاندارد برای الگوی اداره بازی سراها (گیم نت ها) و حمایت، هدایت و
نظارت بر محیط بازی سراها با همکاری سازمانهای مرتبط
کمیته ی فرهنگ استفاده و وضعیت استفاده از بازیهای الکترونیکی ü
وظایف این کمیته اطلاع رسانی در مورد استفاده ی مناسب از بازی توسط مطبوعات، خبرگزاریها و
رسانه های تصویری، آموزش و آگاهی بخشی به نهادهای آموزشی و تربیتی (مانند خانواده، مدرسه و …) و
برگزاری مسابقات برای معرفی بازیهای مناسب و نحوه استفاده از آنها است.
کمیته ی طراحی مفهوم ü
شناخت و مستندسازی پدیده ی طراحی مفهومی و سناریونویسی بازیها، برنامه ریزی برای ارتقای وضعیت
این پدیده در کشور
کمیته ی تجاری سازی ü
تحلیل مشکلات پیش روی تولیدکنندگان کشور جهت تجاریسازی محصولات تولیدشده، تدوین راهنمای
تجاریسازی محصولات بازیهای رایانهای با توجه به شرایط موجود کشور و تسهیل مسیر تجاریسازی
بازیهای تولید داخل با همکاری سازمانهای مرتبط
کمیتهی آموزشبازیسازی ü
این کمیته به ارتقای آموزش تولید بازیها، تلاش برای راهاندازی دورههای دانشگاهی با همکاری وزارت
علوم، تحقیقات و فناوری و دورههای آموزشی توسط آموزشگاههای بخشخصوصی میپردازد.
کمیتهی پژوهش ü
تدوین نیازمندیهای پژوهشی کشور در حوزه بازیها و تلاش برای برآورده کردن نیازهای پژوهشی کشور
با همکاری سازمانهای مرتبط از اهداف این کمیته است.
کمیته ی جشنواره و مسابقات ü
تدوین معیارهای کارایی و اثربخشی مسابقات و جشنوارههای بازی و حمایت از چنین مسابقات و
جشنواره هایی از وظایف این کمیته است.
اعضای شورای راهبری گروه از یک مسئول، یک دبیر و دو کارشناس از داخل شورای عالی
اطلاع رسانی و نمایندگانی از گروه مشاوران هنری ریاست جمهوری، کانون پرورش فکری کودکان و
نوجوانان، بنیاد ملی بازی های رایانه ای، دو نماینده از سازمان صدا وسیما، یک نماینده از مرکزفناوری
اطلاعات و رسانه های دیجیتال و یک نماینده از پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات تشکیل شده است
(وبسایت شورای اطلاعرسانی).

دو نکته در توجه به ساختار این کارگروه وجود دارد؛ یکی همپوشانی اهداف و وظایف برخی از کمیته های
این کارگروه (به طور مشخص کمیته های رده بندی، آموزش و پژوهش و جشنوارهها و مسابقات) با اهداف و
وظایفی که در اساسنامه بنیاد آمده است و دیگری حضور اعضای مشترک در هر دو ساختار است. میتوان
گفت اگر هدف این باشد که وجود متولیان مختلف در بخش دولتی به پوشش حوزههای مختلف بازیها (با
توجه به اینکه شورای عالی بیشتر در حوزهی محتوایی دخالت دارد) و توجه به تنوع های موجود در این
حوزه کمک کند، وجود چنین شباهتها و همپوشانیهایی در اعضا و مأموریتها این هدف را تأمین
نمیکند.
-2 فعالان فرعی
به گفته ی قائم مقام بنیاد ملی بازیهای رایانهای تخمین زده میشود که چیزی بیش از 30 سازمان بخش
دولتی به طور مستقیم و غیر مستقیم در بحث بازیهای رایانهای درگیر هستند. از آنجا که امکان بررسی
همهی آنها در این مقاله ممکن نیست، به چند مورد اصلی اشاره میشود:
2 انجمن بازیهای رایانهای فدراسیون ورزشهای همگانی: -1
این انجمن یکی از انجمن های مرکز توسعه ی ورزش همگانی و تفریحی سازمان تربیت بدنی است. وظیفه ی
اصلی آن حمایت از الکترونیک اسپرت، شناسایی استعدادها و برنامهریزی برای این بازیهاست. به همت این
انجمن تیم ملی الکترونیک اسپرت کشور برای اولین بار در دومین دورهی بازیهای داخل سالن ماکائو
شرکت کرد و توانست نایب قهرمان این مسابقات شود(وبسایت فدراسیون ورزشهای همگانی).
2-2 اتحادیه ی انجمن های اسلامی دانش آموزان
را تولید کرد « انرژی هستهای » این اتحادیه که زیرنظر آموزش و پرورش فعالیت میکند، اولین بازی رایانهای
که در تیرماه 1386 رونمایی شد. این بازی سهبعدی و هشت مرحلهای برای مقطع دبیرستان طراحی و تولید
شده است (وبسایت انجمنهای اسلامی دانشآموزان).
2-3 واحد تولیدات رایانهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
این واحد در اواخر سال 79 در زیرمجموعهی مرکز سرگرمیهای سازندهی کانون پرورش[ 3] ایجاد شد و از
.[ آن زمان تا کنون 24 لوح فشرده در حوزه سرگرمی سازنده برای کودکان و نوجوانان تولید کرده است[ 4
این واحد اهدافی چون کاهش قیمت نرمافزار با حفظ کیفیت و ارتقای آن، ورود نرمافزارهای مناسب و
کارشناسی شده توسط کانون به فضای خانوادهها و کمک به رفع دغدغههای والدین در انتخاب و خرید نمونه
نرمافزارهای مناسب برای فرزندان و کمک به ارتقای توانایی ذهنی و خلاقیت کودکان را برای خود تعریف
کرده است. این واحد همچنین به تولید نرمافزارهای متناسب با امکانات داخلی و متناسب با فرهنگ و
اعتقادات بومی و مشخصات جغرافیایی ایران تأکید دارد.
کانون علاوه بر شرکت در اولین نمایشگاه تخصصی بازیهای رایانهای، جشنواره نرمافزارهای
چندرسانهای رشد (در سال 1385 ) و جشنواره رسانههای دیجیتال و کسب موفقیتهایی در این جشنوارهها

است (وبسایت بنیاد ملی بازیهای رایانهای).
2-4 کانون بازیهای رایانهای ایران (کبرا):
کانون بازیهای رایانهای زیرنظر انجمن هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس است. این انجمن سرگرم
تدوین آییننامه اجرایی خود برای حمایت از تولید بازیهای رایانهای در کشور است و به این منظور یک
انهدام » سیاست کلی و برنامهی راهبردی پنجساله تهیه کرده است. این انجمن که در سال 1385 بازی
را ساخت و آن را همزمان با هفته دفاع مقدس به بازار ارائه کرد، «[ نفتکشهای آمریکایی در تنگه هرمز[ 5
.( بر تولید بازی با حفظ فرهنگ ایرانی- اسلامی تاکید دارد (رسالت، 1385
علاوه بر مواردی که اشاره شد به گفتهی قائممقام بنیاد بازیهای رایانهای حدود 30 تا 36 سازمان و
زیرگروه دولتی وجود دارند که جسته و گریخته فعالیتهایی در حوزهی بازیها انجام میدهند و بودجهای را
به این حوزه اختصاص میدهند که از میان آنها میتوان به مرکز صنایع نوین در وزارت صنایع، شورای
مشاوران جوان رئیس جمهوری، حوزهی هنری، مؤسسه تبیان در سازمان تبلیغات اسلامی، اتحادیهی صنف
فروشندگان لوازم ورزشی در وزارت بازرگانی و… اشاره کرد؛ البته به نظر میرسد که این اجزای بخش دولتی
تأثیر محوری در حوزهی بازیها ندارند.
ب. بخش خصوصی
بر اساس فهرستی که بنیاد ملی بازیهای رایانهای از شرکتهای بازیساز ایرانی استخراج کرده است، در
حال حاضر حدود 25 تا 30 شرکت خصوصی وجود دارند که در تولید و تکثیر بازیهای رایانهای و همچنین
در حوزهی نشریات تخصصی بازیها فعال هستند (گزارش شرکتهای بازیساز ایرانی، 1386 ). البته باید به
خاطر داشت که به جز چند مورد از این شرکتها مانند ویژهپرداز پارس[ 6]، آوانمای مشرق زمین[ 7] و
کوثرنگار[ 8] که بهطور تخصصی فعالیت تولید بازیها را در صدر کارهای خود قرار دادهاند، فعالیت اصلی
سایر شرکتها بیشتر در دیگر حوزههای تکنولوژی اطلاعات است؛ به عنوان مثال تخصص شرکتهایی چون
ذهن زیبا[ 9] و مهندسی نوینپندار افزار[ 10 ] تولید نرمافزار است. دستهی دیگری از این شرکتها نیز مانند
حور[ 11 ] و نیازافزار، بهطور تخصصی در حوزهی پویانمایی و طرحهای گرافیکی فعال هستند اما در حوزهی
بازیها هم تولیدات و فعالیتهایی داشتهاند (وبسایت بنیاد ملی بازیهای رایانهای).
هرچند تعداد بازیهای تولیدشده توسط این شرکتها که در بیشتر موارد هم به توصیه و سفارش
سازمانهای دولتی ساخته شده است[ 12 ] اندک نیست با این حال تعداد شرکتهایی که تمرکز اصلی و
تخصصی فعالیتهای نرمافزاری آنها بر ساخت بازیهای رایانهای بوده، اندک است. البته به اعتقاد قائممقام
بنیاد ملی بازیهای رایانهای، در حوزه بازیها توانمندی نیروی انسانی هم از نظر تعدد و هم از نظر تخصص
در بخش خصوصی بالاست و مشکل اصلی که مانع بهرهمندی از این ظرفیت میشود، کمبود سرمایه و عدم
دسترسی به زیرساختها و تجهیزات موردنیاز در اختیار این بخش است.
خطر عدم برگشت سرمایه و سود کافی در بازار بازیهای داخلی از دیگر موضوعات درگیر در این
حوزه است. آمار نشان میدهد در سراسر دنیا هزینهی متوسط تولید یک بازی براساس کیفیت و کشور

سازندهی آن از 20 تا 30 میلیون دلار متغیر است درحالی که به گفتهی قائم مقام بنیاد ملی بازیهای
رایانهای این هزینه در ایران معمولا از 30 تا 40 میلیون تومان است که با برنامهی دقیق برای آینده میتوان
.(8 : به برگشت آن تا حدودی امیدوار بود (آلهاشمی، 1386
از سوی دیگر قائممقام بنیاد ملی بازیهای رایانهای اولین قدم در حمایت از تولیدات داخلی را، خرید
حق کپیرایت بازیها توسط شرکتهای تولیدکننده اعلام میکند. به گفتهی وی این کار اگرچه باعث
افزایش نسبی قیمت تمامشده بازی میشود اما از سوءاستفادههای احتمالی جلوگیری میکند و در نهایت به
نفع تولیدکننده و مصرفکننده خواهد بود (وبسایت اخبار فناوری اطلاعات).
یک بحث چالش انگیز دیگر که به بازار تولیدات داخلی بازیهای رایانهای (و به طور کلی نرم افزارهای
رایانه ای) صدمه میزند، کپی غیرمجاز بازی های خارجی است. با وجود یک شبکه از مجاری غیرقانونی
واردات، تکثیر و توزیع بازیهای رایانهای خارجی حتی اگر دولت به سازندهی بازی هم کمک کند بازی در
نهایت با قیمت سه هزار تومان تولید خواهد شد. در نتیجه نمیتواند در برابر نسخهی کپی بازیهای خارجی
که با کیفیت بهتر و عوامل جذابتر به قیمت 1500 تومان در بازار موجود است، موفقیت چندانی کسب
کند.
ج. بازار بازیهای رایانهای خارجی
گفته شد که با جهانی شدن بازیها، محصولات مشهور و پرمخاطب شرکتهای بین المللی برتر در عرصهی
تولید که بیشتر آنها در آمریکا، اروپا و ژاپن مستقرند، بازار بسیاری از کشورهای جهان را به تسط خود در
آوردهاند. این موضوع در مورد بازار بازیهای رایانهای ایران نیز صدق میکند. به گفتهی قائم مقام بنیاد ملی
بازیهای رایانهای تخمین زده میشود ماهانه بین 30 تا 40 بازی[ 13 ] ساخت این شرکتها وارد کشور
میشود. دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی این تعداد را بین 5 تا 7 بازی در هفته تخمین میزند (ساعدی،
1386 ). این تعداد بازی وارداتی در مقایسه با مجموع بازیهای رایانهای ساخت داخل که اکنون در بازار
موجود است و از 40 بازی فراتر نمیرود، رقم قابل توجهی به نظر میرسد (وبسایت اخبار فناوری اطلاعات).
بر این اساس، در این قسمت از مطالعه قصد داریم به بررسی ویژگیها، رویکردها و سیاستهای حاکم
بر چند شرکت خارجی بپردازیم که بازیهای تولیدشده ی آنها در ایران از فروش و محبوبیت بالایی
برخوردار بوده است و بازار ایران را در اختیار دارند. به چند دلیل با استفاده از روش نمونه گیری سهمیه ای،
سه شرکت را از فهرست شرکتهای بزرگ انتخاب کردیم.
اول اینکه به چند دلیل آمار دقیقی دربارهی بازیهای خارجی که در ایران عرضه میشوند و
شرکتهای تولیدکنندهی آنها وجود ندارد. نخست به علت نبود قانون کپیرایت در ایران و تکثیر غیرقانونی
بازیها امکان استخراج آمار وجود ندارد. از سوی دیگر بازار بازیهای رایانهای نابسامان است و ورود انواع
بازیهای خارجی از راههای مختلف و وجود شرکتهای متعددی که اقدام به تکثیر آنها میکنند باعث شده
تا آمار مدونی در این زمینه وجود نداشته باشد.
دوم اینکه مطالعه چند شرکت در این زمینه کافی به نظر میرسد زیرا در بررسیهای مقدماتی و
مطالعات اکتشافی مشخص شد که در این صنعت نیز مانند دیگر صنایع، تولید در انحصار چند شرکت بزرگ
قرار دارد و دیگر شرکتها از نظر حجم محصولات و فروش آنها اختلاف زیادی با چند شرکت برتر دارند.

در نتیجه در این بخش از میان جامعهی آماری موجود یعنی فهرست شرکتهای فعال[ 14 ] با استفاده از
روش نمونهگیری سهمیهای چند شرکت را انتخاب میکنیم. در این روش محقق بنابر شرایط تحقیق و با
استفاده از ویژگیها و مشخصاتی که برای نمونه مدنظر دارد، از بین جامعه دست به نمونهگیری میزند. بر
این اساس، معیار انتخاب شرکتها اهمیت آنها در رتبه بندیهای بینالمللی بود. با این معیار از میان
فهرست شرکتهای تولیدکنندهی بازی، سه شرکت برتر در زمینهی تولید بازیها انتخاب شدند.
پس با این فرض که الگوی رتبهبندیهای موجود در مورد شهرت و اعتبار شرکتها و محبوبیت
در ایران هم صادق است، ،Ranking و gamespot محصولات آنها در میان مخاطبان در سایتهایی مانند
سه شرکت الکترونیکآرتس 1، نینتندو 2 و اکتیویژن 3 را برای بررسی انتخاب کردیم. بر اساس رتبهبندی
وبسایتهای یادشده در سال 1390 محصولات این شرکتها در صدر پرطرفدارترین بازیها در میان
کاربران در سراسر جهان قرار دارند. همچنین بر اساس گفتگو با چند تن از کارشناسان این حوزه بویژه چند
تن از کاربران ایرانی پر و پاقرص بازیها و نیز تورق نشریات مربوط به بازیها دریافتیم محصولات این
شرکتها در ایران نیز طرفداران بسیاری دارد. در ادامه سعی میشود با معرفی هر یک از این شرکتها،
شرایط موجود در زمینه تولید بازیهای رایانهای تا حدودی بررسی شود:
-1 شرکت الکترونیکآرتس:
را میتوان یکی از مهمترین تولیدکنندگان بازیهای رایانهای در دنیا قلمداد کرد که « الکترونیکآرتس »
تولیداتش همواره در صدر پرفروشترین محصولات قرار داشته است (وبسایت ویکیپدیا). بازیهایی
مثل فوتبال (فیفا) یا سیمز 4 نمونههایی از محصولات این شرکت هستند. الکترونیکآرتس در سال
1982 در آمریکا پایهگذاری شد. این شرکت هماکنون به عنوان یک شرکت بینالمللی فعالیت میکند
که ادارهی مرکزی آن در آمریکا قراردارد و دارای مراکز دیگری در سایر نقاط جهان مثل ژنو و سنگاپور
است؛ بر این اساس فعالیت این شرکت، گسترده و جهانی است. مالکیت شرکت بهصورت سهامی عام
است و سهام آن در بورس عرضه میشود و شرکت بهصورت سهامی و با انتخاب اعضای هیئت مدیره
3 میلیارد دلار بوده است. / توسط سهامداران اداره میشود. سود شرکت در سال مالی 2007 برابر با 1
تعداد کارکنان آن در سراسر جهان در حدود 7 هزار و 900 نفر است. محصولات شرکت شامل انواع
بازیهای رایانهای است که با استفاده از سیستمهای مختلف مثل رایانههای شخصی، دستگاههای بازی
رایانهای و تلفن همراه قابل اجرا هستند.
در این شرکت اصول شش گانه ای وجود دارد که لازم است کارکنان به آنها توجه کنند. این
اصول عبارتند از: موفقیت، رضایت مشتری، کار گروهی، انسجام، حق مالکیت و بهروز بودن. این اصول
در حوزه های تولید بازی را میتوان اصول و خط « شماره یک بودن » به علاوه ی اهداف دیگر شرکت مانند
مشیهای شرکت قلمداد کرد (وبسایت الکترونیکآرتس).
در گزارش سالیانه ی 2007 این شرکت، اهداف آن به نقل از یکی از مدیران الکترونیک آرتس
چنین معرفی شده است: عرضه ی بازیهایی که بیشتر در دسترس هستند، بازیهای اینترنتی، بازیهای

خانوادگی، سرمایه گذاری برای ایجاد روحیه ی خلاقیت و کارآفرینی در میان کارکنان، تولید بازی در
مورد شخصیتها و داستانهایی که مردم به آنها اهمیت میدهند و … (وبسایت الکترونیکآرتس).
همچنین الکترونیک آرتس ابزارهای پیشگیرانهای را برای کاهش امکان ظهور محتواهای نامناسبی چون
.( خشونت و امور جنسی کنترل خطاهای انسانی در این زمینه دارد (گزارش سالیانه شرکت، 2007
این شرکت در سال 2004 اقدام به تأسیس یک دورهی تحصیلی در مورد تولید بازیهای
رایانهای کرد و با کمک چندمیلیون دلاری به دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، مرکزی را بدین منظور
تأسیس نمود. کارشناسان شرکت نیز برای تدریس این دوره در آن مرکز مشغول به کار هستند
(وبسایت ویکیپدیا) .
فرآیند ساخت یک بازی رایانهای در شرکت الکترونیکآرتس شامل این مراحل است:
شکلگیری ایدهای در مورد ساخت یک بازی، انعقاد قراردادی برای تخصیص اعتبار انجام پروژه، آغاز
مرحله پیشتولید توسط طراحان، تدوین سند طراحی بازی و تعیین سرفصلهای اصلی مثل داستان،
شخصیتها و مراحل آن. سپس وارد مرحلهی ساخت نمونه یا الگو با همکاری طراحان، هنرمندان و
میشوند؛ در این مرحله علاوه بر کامل شدن مراحل قبلی « تولید کامل » مهندسان و در نهایت مرحلهی
مثل مهندسی، طراحی و انیمیشن، محلی سازی نیز انجام میشود که شامل برگردان، ترجمه ی متون و
موارد دیگری است که به منظور قابل استفاده شدن بازی در کشورهای دیگر صورت می گیرد.
-2 شرکت نینتندو:
یکی از قدیمیترین و معروفترین شرکتهای فعال در زمینه تولید بازیهای رایانهای « نینتندو » شرکت
و دستگاههای متعلق به آن است 1. این شرکت ابتدا در سال 1889 در ژاپن تأسیس شد و سپس در
دههی 80 به عنوان یکی از سازندگان بازیها به شهرت رسید. نینتندو اکنون به عنوان یک شرکت
چندملیتی اداره میشود که مقر اصلی آن در ژاپن قرار دارد و دارای مراکز مختلفی در آمریکا و اروپا
است. نینتدو یک شرکت سهامی عام است که سهام آن در بورسهای معتبر عرضه میشود (وبسایت
نینتندو).
این شرکت در زمینه ی ساخت بازیها، در وبسایتش خود را پایبند به سیاستها و
برنامههای کنترل کودکان[ 15 ] و حفظ حقوق و اطلاعات شخصی 2 افراد معرفی میکند.
-3 شرکت اکتیویژن:
در سال 1979 در آمریکا پایهگذاری شد و اکنون از مهمترین تولیدکنندگان بازی « اکتیویژن » شرکت
اشاره کرد. Call of Duty کامپیوتری است. از بازیهای مهم این شرکت میتوان به مرد عنکبوتی 3 و
مقر اصلی این شرکت بینالمللی در آمریکا قرار دارد و بهصورت سهامی عام اداره میشود. علاوه بر آن
شرکت دارای مراکز مختلفی در اروپا و آسیا نیز هست (وبسایت اکتیویژن).

در مورد راهبرد تولید بازیهای رایانهای باید متذکر شد که این شرکت طیف متنوعی از بازیها را تولید
میکند و در برنامه های شرکت نیز اشاره شده است که تنوع بازیها می تواند از ریسک تولید بکاهد و
به افزایش سودآوری منجر شود. به همین دلیل بازیهای این شرکت شامل انواع بازیهای ورزشی،
حادثهای و جنگی، مسابقه، شبیهسازی، بازیهای یکنفره، استراتژیک و انواع دیگر است. همچنین این
شرکت به ردههای مختلفی از مخاطبان مانند افراد مبتدی که علاقهمند به بازی هستند، کودکان،
بزرگسالان و مشتریان عمده توجه دارد(وبسایت اکتیویژن). این شرکت سودآوری را به عنوان یکی از
اساسیترین اهداف خود تعریف کرده است و در این زمینه اشاره میکند که عامل کلیدی در سودآوری
نرخ موفقیت در عرضهی محصولات است.
در بررسی انجام شده بر شرکت خارجی میتوان جمعبندی زیر را ارائه داد:
شرکتهای سازنده بازیهای رایانهای اهداف و سیاستهای مشخصی را در مورد محتوای بازیها ·
در نظر ندارند[ 16 ]، بلکه از قواعد و اهدافی مشابه سایر بنگاههای تجاری مانند کسب سود، جلب
مشتری، کاهش هزینه ها و حضور در بازار پیروی میکنند.
این شرکتها، بینالمللی  و چندملیتی هستند و بیشتر آنها به صورت سهامی عام اداره میشوند ·
و سهام آنها در بازارهای بورس عرضه میشود. بنابراین رعایت سازوکارها و قواعد حاکم بر دنیای
تجارت و اقتصاد برای بقای این شرکتها ضروری است و بر محصولات آنها نیز تاثیرگذار است
.[17]
نکتهی دیگر توجه به مسئلهی عرضه و تقاضا در بازار بازیهای رایانهای است. تقاضای بازار بر ·
عرضه محصول تاثیرگذار است و تا حدودی محتوای آن را نیز تعیین میکند. تولیدکنندگان باید
به فکر تامین نیازهای بازار باشند تا سودآوری خود را به حداکثر برسانند. گرچه نمیتوان نقش
رسانهها و شرکتها را در سمت دهی تقاضا انکار کرد اما حداقل در کوتاه مدت این تقاضای
مصرف کنندگان است که بر تولیدکنندگان سرگرمی تأثیر میگذارد.
چندملیتی بودن این شرکتها باعث میشود آنان الزامات اقتصاد جهانی را رعایت کنند. همچنین ·
به این دلیل که ادارات مرکزی و استودیوهای آنها در کشورهای مختلف قرار دارد، قوانین و
مقررات کشورهای میزبان نیز بر فعالیتهای آنان تأثیرگذار است.
محتوای پنهان بازیها و ناخوشایند بودن آنها همواره مورد بحث و جدل بسیاری قرار داشته است.
طرح شدن موضوعاتی مانند خشونت، ناسزاگویی و نمایش امور جنسی و … در بازیهای رایانهای
باعث شده تولیدکنندگان بازیهای رایانهای -بویژه به دنبال نگرانی والدینی که فرزندانشان کاربران
اصلی بازیها هستند- به فکر کنترل این محصولات بیفتند. در این راستا علاوه بر اقداماتی که
شرکتهای تولیدکننده برای کنترل این جنبه ها در بازیهای تولیدیشان انجام میدهند، سازمانها و
مؤسساتی نیز برای ردهبندی بازیها بر اساس محتوای و هویت سنی کاربران آنها تشکیل شدهاند.

یکی از اصلی ترین این سازمانهاست که در (ESRB) مؤسسه درجهبندی نرم افزارهای سرگرمی 1
سال 1994 به وسیله ی شرکتهای تولیدکننده بازیهای رایانه ای در آمریکا تأسیس شده است. این
مؤسسه یا شورا یک سازمان غیرانتفاعی و یک مؤسسه استاندارد محصولات چندرسانهای به حساب
میآید و پس از بررسی محتوای بازیها، آنها را بر اساس یک فهرست ارزشیابی که متشکل است از
ضوابط و عناصر محتوایی چون خشونت، ناسزاگویی، نمایش امور جنسی، بهکارگیری عناصر مربوط به
قمار و نوشیدنیهای الکلی، سیگار، مواد مخدر و ….درجهبندی میکند[ 18 ] و شرکتهای تولیدکننده
را وادار میکند با استفاده از علائم مشخصکننده بر روی بستهبندی محصولات، هم گروه سنی کاربر
بازی را مشخصکنند و هم اطلاعاتی در مورد محتوای بازیها به مشتریان (بهویژه والدین) ارائه دهند
.[19](ESRB )وبسایتاشاره کرد که به ترتیب در انگلستان، آلمان OFLC و USK ,ELSPA علاوه بر این میتوان به
و استرالیا مسئولیت درجه بندی و برچسب گذاری بازیها را برای سنین مختلف بر عهده دارند.
درج رده بندی بر روی محصول اجباری نیست اما به این دلیل که بیشتر شرکتهای سازنده-
ی بازی خود عضو مؤسس این کمیته هستند، علائم آن را در محصولات خود به کار میبرند و به این
صورت به مشتریان بویژه والدین کمک میکنند از مناسب بودن محتوای بازیها با هویت سنی
مخاطبان اطمینان حاصل کنند.
به گفتهی قائم مقام بنیاد ملی بازیهای رایانهای ، در حال حاضر کاربران ایرانی در خرید و
مصرف بازیهای خارجی به این ردهبندیها توجهی ندارند. عدم اطلاعرسانی و آگاهیبخشی دربارهی
این ردهبندیها از سویی و باز بودن دست مخاطب ایرانی در خرید تعداد زیادی بازی به دلیل پایین
بودن قیمت نسخهی کپیشده بازیهای وارداتی از سوی دیگر، موجب میشود که کاربر بازی
متناسب با گروه سنی خاص خود را دریافت نکند. به گفتهی دبیر بنیاد ملی بازیهای رایانهای در
حال حاضر بنیاد تلاش میکند از مجاری مختلف و با بازنگری مختصری در این ردهبندی آن را به
شرکتهای توزیع بازیهای خارجی و خانوادهها اطلاع رسانی کند.
از دیگر سو به گفتهی وی، ردهبندیهای موجود در جهان متناسب با فرهنگ و هویت کاربر
ایرانی نیست و عواملی چون مذهب، پوشش و … را که در فرهنگ ایرانی- اسلامی از اهمیت برخوردار
است، شامل نمیشود. به باور او نیاز به ردهبندی بومی با توجه به خصوصیات فرهنگی کشور دیده
میشود و باید بنیاد ملی بازیهای رایانهای در این زمینه اقدام به ایجاد رده بندی بومی کند.
اما باید به یاد داشت حتی اگر محتوای بازیهای رایانهای تولید شرکتهای بینالمللی با
خصوصیات و مناسبات فرهنگی و اجتماعی برخی کشورها همخوانی نداشته باشد، به علت اینکه
سازندگانشان از فناوری و توان تولید بالایی بهرهمند هستند و قادرند محصولاتی با تیراژ و کیفیت
مناسب و جذاب عرضه کنند، بازار دیگر کشورها را تحتتأثیر محصولات خود قرار میدهند.
همانگونه که اشاره شد سازوکارها و سیاستهای حاکم بر عرضه و تولید این محصولات نیز متناسب
با شرایط اقتصادی و ویژگیهایی چون تقاضای بازار است، در نتیجه خواه ناخواه بازار بازیهای

رایانهای کشورهایی چون کشور ما نیز تحتتأثیر اینگونه سازوکارهای اقتصادی و ویژگیهای تولیدی
قرار میگیرد.
جمعبندی
بر اساس یافته های این مطالعه، ورود بحث بازیهای رایانهای به ایران به شکلگیری یک مجموعه متشکل از
سازمانها و زیربخشهای اصلی و فرعی دولتی و شرکتهای بخش خصوصی منجر شده است که هریک به نحوی
درگیر این حوزه هستند. وزن و نقش هریک از این اجزا و عناصر فعال در فرایند تولید، واردات، تکثیر و توزیع
بازیهای رایانهای و همچنین در سیاستگذاری، تصمیمگیری و برنامهریزی در این حوزه یکسان نیست.
در مرکز این مجموعه بنیاد ملی بازیهای رایانهای قرار گرفته است که چند سالی بیشتر از حضور جدی و
آغاز به کار رسمی آن نمیگذرد و قرار است به عنوان متولی اصلی به تمرکز بخشهای مختلف درگیر و به
ساماندهی بازار بازیها که از تعدد متولیان رنج میبرد، بپردازد.
گرچه در عرصه ی بازیها حضور بخش دولتی حضور پررنگی است، اما به نظر میرسد بیشترین بازیهای
تولید شده محصول بخش خصوصی است. به طور کلی حدود 30 شرکت خصوصی که البته همگی به طور
تخصصی به تولید بازی نمیپردازند و به دلیل ناامنی بازار بازیهای رایانهای، بیشتر در دیگر حوزههای فناوریهای
نوین اطلاعاتی متمرکزند، سهم اصلی را در تولید بازیهای داخلی بر عهده دارند. به همین دلیل این بیم وجود
دارد که نقش نظارتی بنیاد ملی بازیهای رایانهای در کنار نقشحمایتی آن و هدفش برای تقویت تولیدات داخلی،
به محدود کردن فعالیت بخشخصوصی که فعال اصلی تولید محتوای دیجیتالی در کشور است، منجر شود.
به نظر میرسد بخش دولتی از سویی قصد دارد عرصهی بازیهای رایانهای را بومی کند و محتوای آن را
به سوی سیاستهای ارزشی و فرهنگی هدایت کند و از دیگر سو میخواهد بازیهای داخلی را به عرصه ی رقابت با
بازیهای وارداتی خارجی بکشاند.
این در حالی است که رقیب تولیدات داخلی که بازیهای رایانهای تولید شده در شرکتهای بزرگ
بین المللی است، اکنون سهم اصلی را در محتوای مصرفی بازیها توسط کاربران ایرانی دارد. این شرکتهای بزرگ
چندملیتی هم سابقه و توان بیشتری در تولید نرمافزار بازی دارند و هم از قدرتهای اصلی در دیگر ابعاد و عناصر
این صنعت چند وجه ی به حساب میآیند. این شرکتها با تبعیت از قوانین و سازوکارهای تجاری به هر طریق
برای فتح بازارهای جهانی و کسب سود بیشتر میکوشند و تلاش آنها مرزهای فرهنگی و ایدئولوژیک دیگر
کشورها را به رسمیت نمیشناسد.
قدرت این شرکتها در جلب مشتری در کنار وضعیت آشفته کنونی بازار بازیهایی در ایران و بویژه حضور
شبکهای مخفی از عناصر و کانالهایی که به واردات، کپی و توزیع بازیهای خارجی میپردازند، محصولات و
ظرفیتهای داخلی را ضعیف میکند.
فراهم نبودن بسترهای قانونی برای حمایت از محصولات نرم افزاری در کشور از دیگر عواملی است که به
بازار تولیدات داخلی صدمه میزند و نظارت بر شبکه مخفی پیشگفته را نیز غیرممکن میکند.
از دیگر سو به نظر میرسد در شرایط موجود علاوه بر وجود دستاندرکاران فراوان در حوزهی بازیهای
رایانهای در داخل کشور، سیاستها، برنامهها و معیارهای مدون و مشخصی برای برخورد با بازیهای محصول

داخل از سوی بخش دولتی وجود ندارد و به همین دلیل بیم آن میرود که مشخص نبودن معیارها به برخورد
سلیقهای به ویژه با بازیهای تولید بخشخصوصی که نیازمند جلب حمایت از بخش دولتی هستند، منجر شود.
در نهایت باید گفت که اگر متولیان بخش دولتی بر تقویت ظرفیتهای موجود و نیروی انسانی فعال در
حوزه بازیهای رایانهای تأکید دارند و از دیگر سو قصد دارند برای مبارزه با تهدیدها و تأثیرات فرهنگی بازیهای
وارداتی زمینه را برای رقابت بازیهای داخلی با آنها فراهم کنند، لازم است بیش از آنکه به دنبال هدایت و
نظارت بر فعالیتهای بخشهای درگیر در حوزهی بازیها باشد، نقشهای حمایتی و تشویقی خود را در حوزهی
سرمایهگذاری، آمادهسازی زیرساختهای سخت افزاری و دانشمورد نیاز و مسائلی از این دست تقویت کنند.

نوشت
1. از آقای محمد بی طرف، قائم مقام بنیاد ملی بازیهای رایانهای به خاطر راهنماییهای بیدریغش و
اطلاعاتی که در اختیارمان قرار دادند، سپاسگزاریم.
2. بر اساس این قانون حق نشر، عرضه، اجرا و بهرهبرداری مادی و معنوی نرمافزار رایانهای متعلق به
پدیدآورندهی آن است. این قانون برای ثبت نرمافزار دو مرجع را به رسمیت میشناسد: ابتدا شورای عالی
انفورماتیک که برای نرمافزار تأییدیه ی فنی صادر میکند و دوم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که باید
تأیید کند که نرمافزار خلاف اخلاق اسلامی، عفت عمومی وسلامت شخصیت کودکان و نوجوانان نیست.
در حال حاضر این قانون ضعف اجرایی دارد (قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانهای،
.(1379
3. مرکز سرگرمیهای کانون در سال 1361 ، با هدف طراحی و تولید اسباببازیهای سازنده در حوزهی
کودک و نوجوان آغاز بهکار کرد و در سال 75 با توجه به گسترش روزافزون استفاده از رایانه در بین
را بر روی فلاپی دیسک تولید کرد و سپس در « سفر به منظومه ی شمسی » کودکان و نوجوانان، نرم افزار
تولید و به بازار عرضه کرد. « کاوش در آسمان » سال 79 اولین لوح فشردهی چندرسانهای خود را با نام
4. لوحهای فشردهای چون کاوش در آسمان، جورچین معماری ایرانی، خرس کوچولوی قطبی، کارگاه
فیزیک، موشی و سنگهای درخشان.
counter 1/ که برای بازی ( 6 map 5. در این بازی ایرانیها بستن تنگه هرمز را تمرین میکنند. در این
طراحی شدهاست کاربران وظیفه دارند دو بمب را در داخل یک نفتکش آمریکایی در دهانه ی (strike
تنگه هرمز قرار دهند.
این شرکت اولین دورههای ؛« سرزمین گمشده » و « رانندگی در تهران » 6. سازندهی بازیهای رایانهای
آموزش تخصصی و آکادمیک ساخت بازیهای رایانهای را تشکیل داده است.
7. عقد قرارداد برای تولید بازی فریج با شرکت اماراتی و عقد قرارداد برای تولید بازی فکری کودکان.
و « مسافر کربلا » ،« نبرد برای آزادی » ،« حسنی و لوبیای سحر آمیز » 8. سازندهی بازیهای رایانهای
شبیهسازی عملیات دفاع مقدس و نمونه های مختلف از بازی سه بعدی در سبکهای مختلف مانند
ماشین، هواپیما و ….

در وبسایت بنیاد ملی بازیهای رایانهای،
www.ircg.ir/index.ph
ش 2269 ، ص 5 (صفحه گزارش ،« بازیخانهها و کامپیوتر: اندکی قساوت و ته رنگی ازخشونت » ،( ایران، ( 1386
روز)
ش 5978 ، ص 24 ،« تولید بازی رایانهای انهدام نفتکشهای آمریکایی در تنگه هرمز » ،( رسالت ( 1385
ساعدی، طاهره ( 1385 ) بازیهای رایانهای – گفتگو با دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، وبسایت خبرنگار،
www.reporter.ir
ش 777 ، ص 13 ،« انتقاد از تشکیل بنیاد ملی بازیهای رایانهای » ،( شرق ( 1385
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای ( 1379 )، قابل دسترس در وبسایت تحلیل وضعیت
www.itanalyze.ir ، فناوری اطلاعات در ایران
گزارش اسامی شرکتهای بازیساز ( 1386 )، دبیرخانه بنیاد ملی بازیهای رایانهای
گزارش تاریخچه بازیهای دیجیتالی ( 1386 )، دبیرخانه بنیاد ملی بازیهای رایانهای
www.eagames.ea.com ،( گزارش سالیانه شرکت الکترونیکآرتس( 2011
گزارش طبقهبندی بازیهای رایانهای در جوامع پیشرفته ( 1386 )، دبیرخانه بنیاد ملی بازیهای رایانهای
www.gamespot.com ، وبسایت گیماسپات
www.uics.ir ، وبسایت اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشآموزان
،« از عمو زنجیرباف تا بازیهای کامپیوتری » ،(1386/7/ وبسایت اخبار فناوری اطلاعات ( 30
www.itna.ir/archives/report/008265.ph
،« دکتر بهروز مینایی مدیرعامل بنیاد ملی بازیهای رایانهای شد » ،(1386/6/ وبسایت ایرانیوز ( ( 19
iranews.biz/Defaultinfo.asp?I=A
،« پروندهای برای بازیهای رایانهای و خواب عمیق بنیاد ملی بازیهای رایانهای » ،(1386/8/ وبسایت برنا نیوز ( 21
www.bornanews.com
www.ircg.ir/index.php ، وبسایت بنیاد ملیبازیهای رایانهای
وبسایت جشنواره ملی رسانههای دیجیتال و نرمافزارهای چندرسانهای.
www.mediafestival.ir/component/option,com_frontpage/Itemid,1
www.activision.com ، وبسایت شرکت اکتیویژن
www.eagames.ea.com ، وبسایت شرکت الکترونیکآرتس
www.nintendo.com ، وبسایت شرکت نینتندو
www.scict.ir، وبسایت شورای عالی اطلاعرسانی
www.iranculture.org/index.php، وبسایت شورای عالی انقلاب فرهنگی
www.isfaf.com/fa وبسایت فدراسیون ورزشهای همگانی